Undoubtedly, international relations theorists can describe Iran, Saudi Arabia and Turkey as a regional power triangle –especially with the new developments in the area and the many challenges faced by all three countries, as well as the conflicts of interest between them on issues such as Iraq, Yemen, Lebanon, Syria, Egypt and the Islamic State. These issues have put the three countries onto a path of convergence and divergence, of showing power, and it is certain that the current crisis situation(s) will impact the relations and the quality there of between those three powers.
Naturally, the relationship between Saudi Arabia and Turkey, two powerful neighbours, is of particular importance for the region. The orientations of the two countries on regional issues, shaped by their respective interests in particular consequences of regional crises, have led to a situation affecting the regional security system.
Ideological conflicts between Saudi Arabia and Iran, the issue of leadership of the Muslim world and the Iranian plan for a Shiite crescent– all three present a great danger to the region.
It should be noted that the history of relations between Riyadh and Ankara only began in the 20th century and did not have a high quality; the leaders of both countries would meet on the international stage.
In particular, Turkey’s foreign relations drew great importance to the region due to the desire of the West and Europe to gain influence; on the other side becoming close to Europe and the USA was Turkey’s priority.
Especially since Turkey’s economic development and its increase in industrial production the need to satisfy the energetic hunger of the country grew larger and Turkey hence had to communicate with energy suppliers, mainly Saudi Arabia, so as to sustain its economic development. This can be seen as one of the key reasons for Turkey’s interest in establishing relations with countries in the region.
However, a cooling of relations between the two countries occurred after the Cold War and with the coming of the “Justice and Development” party (Muslim Brotherhood); throughout the changes in Ankara from 2006 to 2010, high-level bilateral meetings between the two countries’ authorities happened and a more serious form of relations was born, especially since the development of the recent issues.
The Arab revolutions and regional crises, including Syria, Yemen and common interests in this crisis, as well as the issue of Iraq and the Islamic State, play an important role in the relations between the two countries. The personal relation of King Salman and Erdogan can be added to that, also the military alliance of 2013, tightening relations between Turkey and Saudi Arabia.
Nonetheless, Syria, Yemen, Iraq, Egypt and the Islamic State heavily impact the relations between the two states, creating a relationship in a state of transition. The question is whether these regional issues will continue tightening the relations. If the regional issues are to be solved, will Turkey’s relations with Saudi Arabia continue, or not?
Since the beginning of the Syrian crisis in March 2011 this axis between Turkey and Saudi Arabia became clearer; Syria and Turkey had conflicts in the Hatay province over involvement in the fighting and support to Kurdish forces; Damascus and Tehran also displayed particular care about handling the future of Syria, adopting policy as a reaction to Riyadh and Ankara’s cooperation seemingly with the aim of overthrowing Assad’s regime.
The impact on Turkey of accepting American military positions, whilst simultaneously offering moderate support to terrorist groups, as well as the dispute over Deraa with Saudi Arabia, certainly can be seen as a challenge in the relations between Ankara and Riyadh, but the common interest may realign both countries.
Concerning Iraq, Ankara seems to be more realistic than Riyadh; it must balance the Shiite Crescent plan and the risk of Iran gaining control over the entire country, but Turkey must also keep in mind its energy supply, with the Kurdish issue flaming up and representing a risk for steady trade. Nonetheless, it seems that Turkey tends to share Riyadh’s point of view on this issue, perhaps also due to energetic considerations, hence trying to please the Saudi rulers.
On the issue of Yemen, the Turkish aid to Saudi Arabia on the crisis in Sanaa is another issue, perhaps rather demonstrating Turkish self-interest – connected to the risk of Saudi domination of the Mandeb strait.
Egypt is also a crucial element in the relations between the two countries – the recent dispute over the Muslim Brotherhood and Saudi support for the opposition has differed from Turkey’s view on current events in Egypt. Following the latest developments, it seems that Saudi Arabia may have to bend to Turkey’s will concerning Egypt…
Besides all these factors, Iran has been the most important issue for both countries over the past years, especially due to the historic rivalry between Iran and Saudi Arabia, a consequence also of ideological interests and religious belief. The relations between the two countries sadly lacks realism and extremist views on both sides hinder a possible relationship based on common interests and regional stability. The differences between Iran and Saudi Arabia is the best option for the benefit of other countries; by cutting the relations between the two rivals, especially after the death of Sheikh Nimr, by-standing countries hope to reap benefits from the situation.
The relationship between Iran and Saudi Arabia is of importance to Turkey, though in the triangle it plays a lesser role, mainly aiming for satisfaction of its interests and playing out the issue’s importance for Saudi Arabia in its favour. Nonetheless the worries of Riyadh also impact Ankara; the international agreements with Iran are changing the balance of power in the region in favour of Tehran and it does not contribute to convergence between the two rivals. Iran exited years of economic and political isolation, promising not to be a haven of resistance in the region and making new friends in the West. This makes Riyadh fall behind on the agenda of Washington… also Turkey’s failure to join the European Union has been a blow to plans of international influence. Hence the safest option for both Saudi Arabia and Turkey is to stick together and to benefit from their cooperation, economic, military and political.
This being said, it should be noted that the future of relations between those countries is expected to be vague and uncertain. With the disappearance and the solving of problems and crises of the region, hopefully in the near future, the most important reasons for bilateral cooperation falls away and the change in the balance of power in the region would be in favour of Iran – then the orientation of Saudi Arabia and Turkey may change as well.
Finally, if Turkey continues to make mistakes with regard to future developments, be it under the influence of a Saudi regional policy or not, the country’s future may not shine as bright anymore, but may be dampened by the neighbouring conflicts in Syria and Iraq.
بی شک نظریه پردازان روابط بین الملل سه قدرت قدرت ایران، عربستان و ترکیه را به عنوان مثلث قدرت در منطقه می دانند، که در حال حاضر با بروز تحولات جدید در منطقه این مثلث با چالش های زیادی روبروست، تعارض منافع در بین این سه کشور در مسائلی مانند عراق، یمن، لبنان، سوریه، مصر و به خصوص مساله داعش این سه کشور را در یک مسیر واگرایی و همگرایی قرار داده است، ابتدا مساله عراق و پس از آن مسالۀ سوریه به عنوان نقطه ای برای نمایش قدرت سه کشور امروزه بزرگترین چالش محسوب می شود،به گونه ای که تنظیم روابط و کیفیت رابطۀ کشورها در راستای این موضوع و بحران قرار گرفته است.
با این مقدمۀ بسیار کوتاه به بحث در خصوص موضوع تحلیل حاضر می پردازیم. بالطبع رابطۀ عربستان و ترکیه به عنوان دو همسایه قدرتمند از اهمیت ویژه ای برای مسائل منطقه ، نوع جهت گیری که این دو کشور درخصوص مسائل منطقه که عموماً براساس منافع شکل می گیرد می تواند بحران های منطقه ای را به سمتی سوق دهد که حتی نظام امنیتی منطقه نیز تحت تاثیر آن قرار گیرد.
تعارضات ایدئولوژیکی عربستان و ایران و مسالۀ رهبری جهان اسلام از سوی این دو کشور و طرح مسالۀ هلال شیعی و معرفی آن به عنوان خطری بزرگ از سوی عربستان برای کشورهای منطقه و منفعت طلبی ترک ها در طول تاریخ و استفاده از این ابزار همواره وجود داشته است. ولی قبل از ورود به بحث و معرفی عوامل واگرایی و همگرایی این دو کشور اشارۀ تاریخی کوتاهی به روابط دو کشور فراهم کرد.
در خصوص تاریخچۀ روابط ریاض – آنکارا باید عنوان کرد که تا قرن 20 روابط این دو کشور از کیفیت چندانی برخوردار نبود به گونه ای که در سال 1996 رهبران دو کشور فقط در یک نشست بین المللی با هم دیدار کوتاهی داشتند،به طور مشخص ترکیه در ترسیم روابط خارجی اهمیت زیادی برای کشورهای منطقه به دلیل تمایل به غرب و اروپا نداشت و اولویت آنها نزدیکی به اروپا و آمریکا محسوب می شد.
توسعۀ کشور ترکیه به خصوص از زمان «تورگت اوزل» و افزایش تولیدات صنعتی به نوعی نیاز به بازارهای مصرف را برای ترکیه به وجود آورد و در این مسیر کشورهای عربی به عنوان بازار اصلی فروش به خصوص عربستان صعودی این کشور را ناچار به برقراری رابطه با آنها کرد که در این راستا مصرف انرژی و نیاز به بازار خرید انرژی یکی از دلایل مهم تمایل ترکیه به برقراری روابط با کشورهای منطقه این کشور را وارد فضای جدید روابط کرد.
با این وجود سردی روابط بین دو کشور پس از جنگ سرد و روی کارآمدن حزب اسلام گرای «عدالت و توسعه» ادامه داشت، ولی از این پس با تغییر نگاه آنکارا در سال های 2006، 2007 و 2010 دیدارهای دو جانبه در سطح بالا میان مقامات دو کشور حاکی از تغییر نگاه دو کشور داشت و شکل جدی تر روابط از این پس نزدیکی دو کشور به خصوص در مسائل جدید را در پی داشته است.
انقلاب های عربی و بحران های منطقه ای از جمله سوریه، یمن و وجود منافع مشترک در این بحران ها و هم چنین مسالۀ عراق و داعش امروزه نقش مهمی را در روابط دو کشور ایفا می کند، به این موضوع باید روابط شخصی ملک سلمان و اردوغان را باید اضافه کنیم که نشانۀ این روابط نزدیک پیمان نظامی سال 2013 دو کشور در زمان تصدی گری وزارت دفاع عربستان در زمان ملک سلیمان بوده است.
به هر حال، مسائل سوریه، یمن، عراق، مصر و داعش تعیین کنندۀ روابط دو کشور در یک حالت گذار خواهد بود و در صورت پر شدن خلاء های حاکمیت در این کشور ها سوالی که ایجاد می شود این است که در مسائل منطقه ای چه موضوعی برای ادامۀ این روابط نزدیک وجود خواهد داشت؟ به عبارتی دیگر در صورت حل مسائل منطقه ای آیا این روابط نزدیک ادامه خواهد داشت یا خیر؟
به طور مشخص روابط اقتصادی سوریه و عربستان در راستای همکاری های منطقه ای خواهد بود و تا زمانی که این اشتراکات وجود دارند روابط نزدیک دو کشور وجود خواهد داشت و پس از آن افق روشنی در روابط پیش بینی نمی شود.
از زمان آغاز بحران سوریه در مارس 2011 این موضوع محور روابط دو کشور را شکل داده است. اختلافات اساسی در طول تاریخ روابط دو کشور سوریه و ترکیه در خصوص استان هاتای و اتهام دمشق و حمایت از کردهای ترکیه مهم ترین دلیل نزدیکی آنکار به مواضع ریاض علیه سوریه بوده است تا جایی که ترکیه در این راستا متحمل هزینه های سنگینی شده است، و اتحاد دمشق و تهران به این موضوع اهمیت ویژه ای داده و ترس از معادلات آینده سوریه درخصوص موفقیت تهران در مواضع اتخاذ شده پیوند ریاض و آنکارا را به سمتی برده است که همکاری این دو کشور در راستای براندازی حکومت اسد هدف گذاری شده است،از نتایج همکاری دو کشور در خصوص سوریه می توانیم به تقویت نظامی تروریست ها ، به وجود آمدن ائتلاف های تروریستی جدید و کشته شدن افراد غیر نظامی اشاره کنیم. هر چند که ترکیه با تاثیر پذیرفتن از مواضع آمریکا از گروه های میانه رو تروریستی حمایت می کند و درا ین خصوص با عربستان اختلاف دارد ولی منافع مشترک هم چنان این دو کشور را در کنار یکدیگر قرار داده است با این وجود به طور مشخص در آینده این موضوع می تواند به عنوان یک چالش در روابط آنها مطرح شود. درخصوص پروندۀ عراق نگاه آنکارا نسبت به ریاض واقع بینانه تر است عربستان با طرح هلال شیعی و خطر ایران بارها سعی در متقاعد کردن ترکیه برای براندازی حکومت شیعی دارد ولی نگاه منعطف ترک ها این موضوع را برای ریاض سخت کرده است، درخصوص عراق باید این نکته را اضافه کنیم که نگاه ترکیه برای تامین انرژی از عراق و مسالۀ کردها به نوعی ترکیه را در مقابل عربستان قرار داده است، نکتۀ حائز اهمیت درخصوص مسالۀ عراق این موضوع است که ترکیه مواضع ریاض درخصوص عراق را متفاوت تر از ریاض دنبال می کنند و این مسالۀ به هیچ عنوان خوشایند ریاض و حاکمان عربستان نیست.
مسالۀ یمن و کمک های مستشاری ترکیه به عربستان درخصوص بحران موجود در صنعا دیگر موضوعی است که در راستای منافع ترکیه انجام می شود، در این خصوص به نوعی می توان اذعان کرد که خطر تسلط بر «باب المندب» تنها دغدغۀ ترک ها محسوب می شود.
مصرمسالۀ تعیین کنندۀ دیگر در روابط دو کشور ترکیه و عربستان محسوب می شود که از همان ابتدا چالش هایی را به همراه داشته است، اختلاف بر سر اخوان المسلمین و حمایت عربستان از مخالفان این جریان به نوعی ترکیه را در مقابل عربستان قرار دادولی با تغییر نگاه عربستان به حوادث مصر در سایۀ تحولات منطقه ای این نقطۀ تاریک را تبدیل به فرصتی برای عربستان برای همکاری منطقه ای کرد تا جائی که عربستان علی رغم میل حاکمان مجبور به پذیرش نقش قطر و ترکیه در مصر شد. که این نشان از فرصت طلبی حاکمان عربستان سعودی دارد.
با وجود همۀ این عوامل میتوان به این نکته اذعان داشت که مسالۀ ایران مهم ترین موضوع برای دو کشور به شمار می رود،طی سالیان گذشته و برهه های مختلف تاریخی رقابت بین ایران و عربستان وجود داشته و با شرایط موجود روابط متاثر از منافع ایدئولوژیک، مذهبی و اعتقادی شکل روابط دو کشور را ترسیم خواهد کرد، عدم وجود واقع بینی در روابط دو کشور و دیدگاه های افراطی هر دو طرف به طور قطع از یک رابطۀ واقع بینانه مبتنی بر منافع مشترک و منطقه ای جلوگیری خواهد کرد. جهت گیری های دو کشور در مقابل هم بهترین فرصت را در اختیار دیگر کشورها قرار داده و این یک حقیقت محسوب می شود، تا جائی که وجود اختلاف بین دو کشور ایران و عربستان بهترین گزینه برای کسب منافع دیگر کشورها محسوب می شود، با قطع روابط دو کشور به خصوص و پس از اعدام شیخ نمر و واکنش های ایران اوج اهداف کشورهای دیگر را با خود همراه داشت.
نوع روابط ایران و عربستان برای ترکیه بسیار حائز اهمیت است و نکته مشخص اینکه هرچه روابط این دو تیره تر باشد میزان رضایتمندی دولت ترکیه بیشتر خواهد بود،به هر حال مسالۀ ایران به نوعی امروز مهم ترین موضوع برای عربستان محسوب می شود، به نوعی تمام سیاست های منطقه ای عربستان در راستای تحرکات ایران هدف گذاری می شود، و قدرت یافتن ایران به خصوص پس از توافقات هسته ای بیش از پیش حاکمان ریاض را نگران کرده است به طوری عربستان را با یک چالش بزرگ و عمده روبرو ساخته است، ترکیه نیز همانند عربستان به هیچ عنوان با تغییر موازنۀ قدرت در منطقه به نفع ایران موافق نیست و این موضوع به نوعی همگرایی ویژه ای را بین این دو کشور به وجود آورده است، به طور مشخص ایران با توافقات صورت گرفته از یک انزوای سیاسی و اقتصادی چند ساله خارج شده است و امروزه ن تنها محور مقاومت در منطقه را در دست دارد بلکه معادلات منطقه و نگاه دیگر کشورها را به سود خود تغییر داده است و ریاض حتی جایگاه گذشتۀ خود را در واشنگتن به دلیل از بین رفتن خطر ایران برای آمریکا از دست داده است و ادامۀ ناکامی های ترکیه در پیوستن به اتحادیه اروپا و ضرورت حفظ حداقل جایگاه منطقه ای دولتمردان آنکارا را به این وا داشته است که یا گیری های سنجیده ای را انجام دهد و در این بین برای حاکمان ترکیه بهترین گزینه عربستان محسوب می شود و همکاری های نظامی ترکیه با عربستان این پیام را می رساند که عربستان برای آنکارا بهترین گزینه همکاری محسوب می شود.
با همۀ این تفاسیر و موضوعات باید این نکته را یادآور شوم که آیندۀ روابط دو کشور هم چنانکه که گفته شد مبهم پیش بینی می شود، با از بین رفتن و حل مسائل و بحران های منطقه ای درآینده، به عنوان مهم ترین دلیل همکاری دو کشور،تغییر موازنۀ قدرت در منطقه به نفع ایران و مسائلی از این قبیل به طور مشخص روابط دو کشور را به سمت و سوی دیگری خواهد برد.
در آخر اینکه اگر ترکیه تحت تاثیر سیاست های منطقه ای عربستان به اشتباهات خود ادامه دهد آیندۀ روشنی با توجه به تحولات آینده پیش روی ترکیه و آنکارا قرار نخواهد داد که نمونه های آن در مسالۀ سوریه و عراق می بینیم.
